Skarbiec czerwińskiego klasztoru, istniejący od początku jego historii, został rozproszony po kasacie opactwa w 1819 r. i dzisiaj nie jesteśmy w stanie odtworzyć w pełni jego bezcennej zawartości. Z dawnych zasobów na miejscu nie pozostało wiele. Niestety nie ma już misiurki Jagiełły, ani drogocennego wotum Władysława IV, ani 21 chorągwi ofiarowanych przez króla Jana Kazimierza i wielu bezcennych woluminów. Ocalałe do dziś pojedyncze przedmioty możemy odnaleźć w muzealnych kolekcjach oraz zasobach bibliotek i archiwów. To co ocalało świadczy dobitnie o splendorze czerwińskiej liturgii, dawności, zasobności i randze opactwa oraz hojności i artystycznych aspiracjach fundatorów.
Bulla Hadriana IV
W skarbcu przechowywano najcenniejsze dokumenty dotyczące klasztoru, a do naszych czasów zachowało się ich 105. Najstarszym i niezwykle cennym dokumentem wystawionym dla czerwińskich kanoników regularnych jest bulla papieża Hadriana IV przesłana opatowi Gwidonowi. Wystawiona w Rzymie 18 kwietnia 1155 r. jest przykładem ozdobnego dyplomu sporządzonego przez kancelarię papieską w połowie XII w. Tekst, w którym papież bierze czerwiński konwent i jego dobra pod opiekę Stolicy Apostolskiej, wyróżniają początkowe wersy zapisane stylizowanym pismem o wydłużonych literach, tzw. kratowym. Bulla wraz z pozostałymi dokumentami z Czerwińska znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
Ewangeliarz księżnej Anastazji
Najcenniejszą księgą liturgiczną w czerwińskim opactwie był kodeks znany dziś jako Ewangeliarz Anastazji. Pergaminowe karty oprawiono w dębowe deski okute srebrną i częściowo złoconą blachą, całość ma wymiary 30,5 x 20 cm. Oprawa posiada z obu stron bogatą dekorację wytłoczoną i grawerowaną w srebrze. Przednia okładzina prezentuje scenę Ukrzyżowania ze stojącymi pod krzyżem Matką Bożą i św. Janem, postać Chrystusa nie zachowała się. U stóp krzyża klęczy kobieta, określona inskrypcją jako Anastasia – od jej imienia pochodzi nazwa kodeksu. Okładzina tylna przedstawia Maiestas Domini – Chrystusa na tronie, którego otacza ostrołukowa, złota mandorla – symbol niebiańskiej światłości. W rogach oprawy ukazano symbole czterech Ewangelistów. Dzieło powstało około 1160 r. Styl dekoracji oprawy Ewangeliarza wskazuje, że jest dziełem artysty wykształconego w słynnym ośrodku złotnictwa romańskiego nad rzeką Mozą. Kodeks mógł stamtąd trafić do Polski, mógł też powstać na Mazowszu, jako dzieło złotnika przybyłego znad Mozy. Fundatorem tego bezcennego dzieła – w Europie zachowały się jeszcze dwie tego typu oprawy romańskie – był prawdopodobnie książę Bolesław Kędzierzawy, lub jego pierwsza żona Anastazja, zmarła przed 1167 r. Ewangeliarz Anastazji znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej.
Biblia czerwińska
Bezcennym kodeksem, związanym prawdopodobnie z fundacją czerwińskiego opactwa, była Biblia Czerwińska, znana też jako Liber Geneseos (Księga Rodzaju). Biblia składała się z 182 kart pergaminowych, formatu 50,4 x 36,7 mm. Pisana była minuskułą romańską, w dwóch kolumnach. Dekorowało ją trzynaście kunsztownie namalowanych inicjałów oraz całostronicowa miniatura rozpoczynająca tekst Księgi Rodzaju inicjałem IN (principio creavit Deus caelum et terram – na początku Bóg stworzył niebo i ziemię). W bogatej kompozycji inicjału, kreślonego czerwoną farbą z użyciem błękitu i zieleni w tle, umieszczone były sceny figuralne w medalionach ilustrujące początek dzieła stworzenia świata i człowieka. W 1. połowie XIII w. inicjał ten posłużył klasztornemu malarzowi jako wzór dla kompozycji części malowideł w południowej kaplicy kościoła. Rękopis powstał w 3. ćwierci XII w. w jednym z klasztornych skryptoriów nad Mozą i stamtąd trafił do czerwińskiego opactwa. Niestety kodeks ten, uważany za jedno z najpiękniejszych iluminowanych dzieł szkoły mozańskiej, został spalony przez Niemców wraz z innymi manuskryptami i starodrukami w pałacu Krasińskich w 1944 r.
Brewiarz z Czerwińska
Brewiarzpochodzi ze skryptorium czerwińskiego o wymiarach 30 x 21,3 cm, datowany na koniec XIII lub na początek XIV wieku pisany teksturą wczesnogotycką, zawiera na stronie po 26 wierszy. Posiada notacje muzyczne, bogatą różnokolorową dekorację inicjałów i zdobienia filigranowe rubrą i inkaustem. Po kasacie klasztoru dostał się do Petersburga. Po I wojnie światowej wrócił do Polski i obecnie jest przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Graduał czerwiński
Ze zbiorów liczącej około 3000 dzieł biblioteki kanoników regularnych w Czerwińsku zachował się na miejscu jedynie pergaminowy graduał – księga zawierająca zbiór śpiewów wykonywanych podczas mszy świętej w układzie świąt kalendarza liturgicznego. Pochodzący z XV wieku graduał oprawiony jest w drewno, skórę i metal posiada 202 strony formatu 53 x 34 cm. Pisany minuskułą, posiada jedną miniaturkę figuralną (inicjał A) oraz szereg inicjałów mniejszych.
Kielich z Czerwińska
Z pośród niewątpliwie licznych kielichów czerwińskiego kościoła zachowała się czasza cennego kielicha romańskiego, z której w XVII w. uczyniono puszkę na komunikanty, dodając nową podstawę i przykrycie. Czasza została wykonana z kutego srebra i wewnątrz wyzłocona. Na zewnątrz pokrywa ją grawerowana i częściowo wyzłocona dekoracja wypełniona niellem – czarną pastą złotniczą. Dolną część kompozycji zdobiącej czaszę tworzy dwanaście kolumienek połączonych arkadami. Ponad nimi, w grawerowanych i wyzłoconych arkadkach, ukazano popiersia dwunastu apostołów. Całość dekoracji symbolizuje uczniów zgromadzonych na Ostatnie Wieczerzy wokół Chrystusa, który obecny jest pod eucharystycznymi postaciami. To cenne dzieło mogło powstać w Polsce około 1180 r., w warsztacie złotnika wykształconego w kręgu sztuki bawarskiego klasztoru benedyktynów Regensburg-Prüfening, i pracującego w ostatniej ćwierci XII w. dla kanoników regularnych w Trzemesznie i w Czerwińsku. Puszka na komunikanty z czarą romańskiego kielicha znajduje się dziś w Muzeum Diecezjalnym w Płocku.
Relikwiarz z Czerwińska
Pod koniec XII w., ze słynnych warsztatów emalierskich we francuskim Limoges, trafił do Czerwińska skrzynkowy relikwiarz bogato ozdobiony sześcioma złoconymi plakietami z dekoracją emaliowaną. Na plakiecie przedniej ukazano w centrum Chrystusa w typie Maiestas Domini otoczonego mandorlą i symbolami czterech Ewangelistów. Towarzyszą Mu, siedzący pod arkadami, święci Piotr i Paweł. Plakieta na zwieńczeniu relikwiarza prezentuje Apokaliptycznego Baranka w asyście aniołów. Plakiety na ściankach bocznych przedstawiają zapewne apostołów Jakuba Starszego i Andrzeja. Tył relikwiarza dekorują plakiety z emaliowaną dekoracją ornamentalną. Kompozycja figuralna frontalnych plakiet wyraża treści eschatologiczne – zapowiedź dnia Sądu Ostatecznego. Relikwiarz czerwiński należy do grupy dzieł limuzyńskich warsztatów o wysokim poziomie artystycznym i jest najstarszym przykładem obecności wyrobów z Limoges w Polsce. Kupiony przez rosyjskiego kupca dostał się do Petersburga. Obecnie relikwiarz znajduje się w zbiorach petersburskiego Ermitażu.
Relikwiarz św. Barbary
Jednym z najcenniejszych i unikalnych na terenie Mazowsza dzieł gotyckiego złotnictwa jest srebrny relikwiarz św. Barbary w formie popiersia (herma). Relikwiarz został wykonany ok. 1430 r. dla kaplicy krzyżackiego zamku w Stargardzie koło Chełmna, skąd Krzyżacy, opuszczając zamek w 1454 r., zabrali go do Malborka. Po zdobyciu Malborka w 1457 r. przez Kazimierza Jagiellończyka cenny relikwiarz św. Barbary trafił do Czerwińska, ofiarowany zapewne jako dziękczynne wotum przez samego króla. W XVII w. opracowano na nowo rewers relikwiarza wraz z okulusem ukazującym relikwię, wtedy także dodano inskrypcję: S. BARBARA ORA PRO NO (BIS) – święta Barbaro módl się za nami. W 2004 r. relikwiarz został przeniesiony do Muzeum Diecezjalnego w Płocku.
Antaba romańska
Antaba czerwińska pochodziła z warsztatu magdeburskiego, datowana jest na lata 1170 – 1180, a jako zabytek wyjątkowej wagi porównywana jest do antaby płockiej i z Halle. Kołatka wykonana w brązie o kształcie głowy lwa z kółkiem w paszczy obwiedzionej pierścieniem z rytym ornamentem i otworami od gwoździ. Najprawdopodobniej pochodziła z dwuskrzydłowych drzwi wejścia głównego. Później przeniesiono ją do drzwi bocznych nawy południowej wraz z okuciami kowalskimi. Antaba została skradziona przez Dagoberta Freya w czasie okupacji niemieckiej (1940).
Źródło:
Nowiński, J. Czerwińsk. Wyd. Tompress, Warszawa 2012
Dębski, K. Bazylika czerwińska. Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1993
